Gia Cát Lượng

 

1. Lược sử nhân vật

Gia Cát Lượng, hiệu là Khổng Minh (孔明), còn có biệt danh Ngọa Long (臥龍), là bậc quân sư lỗi lạc thời Tam Quốc. Trong truyện, ông xuất thân là nho sĩ vùng Xích Thủy, Kỳ Châu, sớm nổi tiếng là người “tam quan minh bạch, bát trợ thiên hạ”. Ông là cánh tay phải đắc lực, người hoạch định chiến lược cho Lưu Bị, góp phần sáng lập nước Thục Hán.

Gia Cát vốn là họ lâu đời từ nước Lỗ, trước là họ Cát, sau do có đông thành viên có cống hiến và thành danh nên dòng họ này đổi thành Gia Cát.

Gia Cát Phong (諸葛豐): Ông tổ đời trước của Gia Cát Lượng.

• Từng làm quan tới chức Thái thú Thái Sơn (trong vùng Sơn Đông ngày nay).
• Đây là nguồn gốc ban đầu khiến dòng họ Gia Cát có vị trí sĩ tộc khá vững chắc ở phía Đông Trung Quốc.

Cha ông là Gia Cát Khuyển, có sách ghi chép làm quận lại dưới thời Đông Hán, ông mất sớm nên các anh em nương tựa vào nhau và được sự giúp đỡ rất lớn của chú là Gia Cát Huyền( làm quan lại ở Kinh Châu). Sau khi Kinh Châu trở thành vùng tranh chấp của các thế lực trước đó thì Gia Cát Huyền lui về Long Trung thuộc Nam Dương, và Lượng ở đây đến khi gặp được Lưu Bị.

Ngoài ra Gia Cát Lượng còn có những người anh em:

• Gia Cát Cẩn( anh cả) làm quan ở Đông Ngô lần lượt từ tả tư đồ, thái phó đến thượng thư lệnh.
• Gia Cát Quân( em trai) làm quan ở Thục Hán, làm Tả Tướng Quân ở Ích Châu sau khi theo Lượng vào Xuyên.
• Gia Cát Đản( em họ) làm quan thái úy ở Tào Ngụy.
• Con là Gia Cát Chiêm, sau khi cha mất thì làm trụ cột của Thục Hán.
• Cháu đích tôn là Gia Cát Thượng, theo cha tòng quân ra sức cho đất nước nhưng cả hai đều tử trận oanh liệt.

2. Ngoại hình và tính cách

Trong tiểu thuyết của La Quán Trung, Gia Cát Lượng được mô tả là người hiền trí, dung mạo thư sinh. Áo bốc mây, tay cầm quạt lông, gương mặt sáng suốt, nhìn thấu lòng người. Ông hay ngồi trên chiếc xe lăn nhỏ, phe phẩy quạt lông mỗi khi ra trận, tạo cho người ta cảm giác trên cơ các đối thủ đương thời.

Tính cách: khiêm nhường, liêm khiết, tận tâm với nước, nhưng cũng mềm mỏng, biết chọn thời điểm bộc lộ uy lực; nổi bật là nét “đường hoàng giản dị” đúng chuẩn trí giả, luôn giữ lễ với bạn, trung với quân chủ, chính với quân binh. Tuy nhiên để mà cãi nhau tay đôi với Lượng thì cần suy nghĩ lại, Lượng giỏi uốn ba đầu lưỡi và khiến kẻ đối diện tức khí mà chết. Điển hình có Chu Du và Vương Lãng.

3. Vai trò nổi bật trong truyện

• Quân sư cao minh: Từ lúc gia nhập, Khổng Minh hoạch định chiến lược chủ đạo có tên Long Trung Đối Sách, ông khuyên Lưu Bị nên hài hòa trong cách dụng binh, cố lấy đất Kinh Tương, xong lấn sang đất Xuyên Thục và luôn giữ giao hảo với Đông Ngô để tạo thế chân vạc. 

• Mưu sự như thần: Xét về mưu kế trong tiểu thuyết Tam Quốc Thông Tục Diễn Nghĩa của La Quán Trung thì Lượng xếp thứ hai không ai xếp thứ nhất. Quá nổi tiếng với Hỏa Thiêu Tân Dã, Thuyền Cỏ Mượn Tên, Thị uy với Quan Trương Triệu, giả thần giả quỷ gọi gió trong trận Xích Bích, trả nợ ân tình cho Quan Vũ ở Hoa Dung Đạo, mưu lừa Công Cẩn đoạt Nam Quận và Kinh Châu, bảy lần bắt Mạnh Hoạch, sáu lần ra Kỳ Sơn...

4. Cái chết và sự mất mát

Trong Tam Quốc Diễn Nghĩa, Khổng Minh ra đi vào mùa hè năm 234 tại Ngũ Trượng Nguyên. Cái chết của ông là do sức khỏe suy yếu vì lo toan quá nhiều thứ. Và để kéo dài thọ mệnh ông đã làm lễ dâng sao trong bảy ngày. Tuy nhiên đến ngày thứ bảy thì Ngụy Diên xồng xộc xông vào trướng làm đổ một ngọn đèn và Gia Cát Lượng đã không thể xin thêm tuổi thọ để tiếp tục cống hiến.

Cái chết của ông là mất mát to lớn của Thục Hán, về sau Khương Duy tuy có nối chí, nhưng xem ra dù tài năng nhưng chưa đủ tầm bao trùm như Gia Cát Lượng, cộng thêm thế nhà Hán đã suy quá rồi thế nên đành ôm giấc mộng dang dở ra đi như người thầy của mình.

5. Hình tượng nghệ thuật

La Quán Trung xây dựng Khổng Minh như một bậc đại trí, tiêu biểu qua danh xưng tam tuyệt trong Tam Quốc mà người đời phong cho ông:

• Tuyệt trí Khổng Minh
• Tuyệt nghĩa Vân Trường
  
• Tuyệt gian Mạnh Đức

Khổng Minh có ngoại hình và phong thái như một tiên nhân, thêm vào đó là trí tuệ siêu việt, tấm lòng trước sau như một, cúc cung tận tụy đến chết mới thôi. Xứng danh thánh nhân thiên cổ.

6. So với lịch sử

Theo Sử ký, Tam quốc chí, Gia Cát Lượng là nhân vật lịch sử có thật: học rộng hiểu sâu, là thầy dạy Lưu Bị, nhận phong chức Tư mã, sau giữ chức Thừa tướng Thục Hán. Ông dốc chí kinh bang tế thế, tự mình dẫn quân chinh Bắc 5 lần nhưng thất bại.

Những điểm hư cấu: các màn xạ táo, tính kế cực cao, khả năng “lời nói làm người thần phục” được La Quán Trung phóng đại, nhằm tôn thờ lý tưởng bậc trung thần nhuốm màu lãng mạn.

Rất nhiều chiến công của Gia Cát Lượng là mượn của người này hoặc người kia, thêm vào đó là những hư cấu của tác giả để tô điểm thêm nét văn học và ý định của tác giả đối với tác phẩm.

7. Suy ngẫm

Khổng Minh không phải mãnh tướng thi triển vũ khí, nhưng là kiến trúc sư chiến lược thời loạn. Sức ảnh hưởng của ông nằm ở cách ông gom mưu, dẫn người tài, xây đắp cơ đồ bằng trí tuệ và phẩm đức. Ông như một trợ thủ đắc lực, một niềm tin mãnh liệt vào chiến thắng. 

Từ lúc ông xuất hiện cho đến lúc ông tạ thế, mỗi một chương truyện về ông, mỗi câu thoại về ông đều được tác giả trau chuốt để hoàn thành mục đích tạo ra một bậc tiên giả giữa chốn loạn thế nhiễu nhương. 

8. Lời bình

Khổng Minh là biểu tượng sáng chói cho sự kết hợp hoàn hảo giữa trí tuệ và đạo đức. La Quán Trung dùng ông như huyền thoại dân gian – vừa hoành tráng, vừa hết sức nhân bản. Qua ông, người đọc nhận thấy: không phải ai giỏi súng cầm kiếm cũng làm nên nghiệp lớn; mà người thắng cuộc là người hiểu người, biết chờ cơ, và giữ tâm trong sạch.

Khổng Minh có thể chỉ là một viên gạch trong vách thành Tam Quốc, nhưng lại là viên gạch nền – vững chắc, tinh giản và định hình cả cơ đồ. Giả như không có ông, liệu chiến thế ấy có bền vững?

Khổng Minh tự ví mình như rồng, nhiều bạn hay lẫn lộn giữa câu "Ngọa long, Phụng sồ", nhưng ta dùng thế không đúng. Thưa rằng cái phong hiệu trên là do Thủy Kính Tiên Sinh dành lời khen tặng cho cả hai bậc đại trí lúc bấy giờ, và đúng ra thì phải gọi là "Phục Long, Phụng Sồ". "Phục Long" là con rồng nằm, "Ngọa Long" cũng là con rồng nằm, nhưng tư thế nằm khác nhau. "Phục" là nằm kiểu lười biếng - nằm phục. "Phục" còn có nghĩa là phục tùng, trong truyện thì con rồng nằm này là kẻ không màng danh vọng, có tính trung thành tận tụy. Còn "Ngọa Long" là do hồi còn chân đất áo vải Gia Cát Lượng cùng gia đình về Long Trung ngự ở Ngọa Long Cương. Như ta biết, đối với người Tàu thời xưa, nếu ai giỏi xuất chúng mà tu hay ẩn ở núi nào thì người ta sẽ gọi tên người đó là tên núi, ví như: Quỷ Cốc Tiên Sinh, Bạch Vân Tiên Sinh, Lục Hợp Tiên Sinh... Gia Cát Lượng cũng được phong tiên sinh ở cái núi ông ở. 

Mặc dù có vẻ như ở lỳ trên núi, nhưng thông tin thời đó không được như bây giờ, và để cập nhật tình hình thì Lượng đã giao du với rất nhiều bằng hữu đất Kinh Tương như: Từ Thứ( Nguyên Trực), Tư Mã Huy( Đức Tháo), Bàng Thống( Sĩ Nguyên), Mạnh Kiến( Công Uy), Thôi Châu Bình, Thạch Thao( Quảng Nguyên)...ngoài ra còn rất nhiều nhân vật có tiếng ở đất này mà nắm chức vụ trọng yếu như Phí Y, Tưởng Uyển...

Trở lại với chủ đề rồng, có hôm hai ông thần Quan Trương tố với Bị rằng Lượng xưng là rồng ắt có ý làm vua, mong muốn anh mình kìm hãm và bớt tin tưởng y. Tuy nhiên, trong những lúc "đàm tiếu qua loa linh tinh" với bạn bè ở đất Kinh Tương của mình thì Từ Nguyên Trực, Mạnh Công Uy, Thạch Quảng Nguyên, Thôi Châu Bình...đều muốn ra làm quan góp sức, nhưng Lượng thì lại muốn lập đại công để tế thế an bang chứ không làm quan nhỏ mà cũng không ngỏ ý muốn làm vua. Đối với đại cục sau này, cái lúc ở thành Bạch Đế, khi mà Bị bàn giao công chuyện và con cái lại cho Lượng có nói: "nếu nó hỏng thì tiên sinh cứ thay nó mà làm". Hay như cái lúc thực sự ôm trọn binh quyền và niềm tin của quan quân thì Lượng vẫn chưa từng mảy may có ý kia khác. Tại sao? Xin thưa, vì Lượng là bậc đại trí, Lượng càng hiểu rõ nhân sinh nên Lượng vĩnh viễn không bao giờ có ý như vậy. Rõ ràng hơn nhé:

• Lòng người phải thực sự quy phục Lượng, nhưng ở đây lòng người quy phục nhà Hán, Lượng đại diện cho nhà Hán lúc bấy giờ nên Lượng chiếm trọn niềm tin.
• Xưa nay ở đất Tàu, phàm huyết thống quyết định trọng yếu đến việc xưng đế, Lượng không có huyết thống, nếu làm ẩu không khéo cả gia tộc bị thiên hạ ghẻ lạnh, lại còn mang tiếng muôn đời.
• Đối với tư tưởng ban đầu của bậc đại trí, thì việc xưng đế phải áp lực gấp nhiều lần một vị tướng quân hay thủ lĩnh quân đội. Hơn nữa nó lại rơi vào cái vòng luẩn quẩn của quyền lực, bậc chân giả không ai ham danh lợi như thế cả, dù là hư danh hay thực danh. 

Lượng đánh trận rất ghê, mưu kế rất hiểm, thị uy cực tốt, văn phong át thiên hạ, mưu trí trùm nhân gian. Nhưng Lượng đã làm sai nhiều cái. Tại sao sai? Sai thế nào?

• Cái sai đầu tiên Lượng tự nhận, đó là: số Trời. Lượng cũng biết vận nhà Hán đã suy, nhưng Lượng vẫn cố gắng chiến thắng thiên mệnh hoặc đơn giản là khiến cho thiên mệnh hướng đến kết quả có lợi hơn. Nhưng Lượng biết rõ thiên mệnh là bất biến, Lượng vẫn làm, thế thì khó mà nói là đúng được. Tôi không thích dùng từ "đúng" "sai", nhưng để gột tả nhanh nhất và quyết đoán ý niệm của phần này thì dùng từ như vậy chắc cũng không đến mức bị đánh giá là gay gắt.
• Diễn tiến của cái sai có vẻ to bự hơn với nhiều lời bình mà chúng ta từng biết. Có vẻ như nếu cứ để im cho anh Tào nhà ta thống nhất trung nguyên thì chẳng phải là hết can qua sao? Lượng dấy can qua, làm trăm họ bị sa lầy trong nhiều năm chinh chiến. Chính quan quân ở đất Xuyên Thục cũng có ý như vậy trong truyện. Và hơn hểt, nếu bám vào mạch truyện ta có thể thấy: trước kia có người nhận xét Tào Tháo là "năng thần thời trị, gian hùng thời loạn". Tháo thích vế sau hơn, nhưng không thể phủ nhận là vế trước Tháo đã hoàn thành tương đối xuất sắc. Phần này tôi sẽ nói sâu hơn khi viết bài về anh Tào nhà ta. Nếu anh Tào là năng thần thời trị, thì khi hết can qua, chẳng phải người dân trung nguyên sẽ an cư lạc nghiệp sao? Cái sai của Lượng là vậy đó, dấy động can qua.

Ngoại hình của Lượng thì đỉnh rồi, chắc là ngoài Chu Lang và Tôn Lang thì không còn ai trong truyện được miêu tả giống một mỹ nam như Lượng. Lượng soái ca là thế, ấy vậy mà vợ Lượng thì...nhiều người bảo bà có nhan sắc dưới mức trung bình. Có người nói bà rất đẹp, đẹp quá nên ít người được thấy, mặc dù có người cha rất tài năng và nổi tiếng. Theo ngu ý của tôi thì bà không có được ngoại hình mong muốn, nên bà mới ẩn sâu như thế. Hoặc giả bà sẽ được người ta nói nhiều hơn về tài sắc vẹn toàn thay vì lời đồn là bà nhan sắc eo hẹp so với mặt bằng chung. Còn cái việc có người nói bà đẹp chắc là do cảm cái tài, cái đức, cái nhân, cái nghĩa của Lượng mà tô điểm thêm vẻ đẹp cho bà. Rồi, giờ thì Lượng đẹp, Hoàng Nguyệt Anh thì không đẹp, Lượng vẫn có ý trăm năm với bà. Có người nói vì muốn học Kỳ Môn Độn Giáp, vì muốn học rất nhiều thứ hay ho từ người cha Hoàng Thường Ngạn mà Lượng đã "bán mình". Tôi thấy cái khẩu vị của quân tử, cái khẩu vị của kỳ nhân, cái khẩu vị của kỳ tài thoát tục nó khác với người thường chúng ta. Có thể Lượng yêu cái đoan trang, yêu cái tài đức, yêu cái thoát tục( có vẻ có) của nàng Nguyệt Anh thì sao. Ta không chắc được, chỉ là đáng để nhắc và suy ngẫm.

Lượng chào sân với chiến cuộc thời loạn bằng một cây quạt lông, một bộ đối sách Long Trung và một cái miệng nói như đúng rồi. Dè, quá ghê gớm. Nếu tôi là ông Trương thịt lợn hay ông Quan mắt hý, tôi cũng sẽ chẳng ngửi nổi cái kiểu của Lượng lúc ban đầu. Nhưng Lượng nói được làm được, Lượng khiến Quan Trương phải nể, khiến Triệu phải kính, khiến Bị càng tin hơn theo năm tháng. Lượng thật đỉnh. Lượng chào sân từ nội quân xong, Lượng xuất ngoại sang Ngô. Khẩu chiến quần nho, cà khịa cả đại đô đốc, chơi trên tay hết thảy anh tài xứ này, cuỗm mỹ nhân trước mũi Ngô vương và Chu đô đốc, quá kinh. Lượng dùng lửa thì khỏi phải nói, dùng nước cũng quá kinh luôn. "Cái gì mà lúc thì lửa lúc thì nước" Tháo khá cay cái tay đi cày đất Nam Dương này sau khi thắng trận Tân Dã mà quân mình hồn bay phách tán, khá thú vị. Lượng thu phục Nam Man, ổn định nhân sĩ đất Xuyên Thục. Lượng trêu cả Ý, cho mặc đồ đàn bà để dụ đánh, nhưng Ý cũng ghê đấy mặc luôn, sợ đếch gì, sợ mỗi quân mình liều ra đánh là toang sạch. Ý chắc kèo lắm, nhưng cả cha lẫn con tý thì ngậm pháo hoa ở Thượng Phương Cốc. Lượng còn dọa Ý hết cả hồn vía, "Khổng Minh chết dọa Trọng Đạt sống", nỗi ô nhục mà Ý chỉ muốn chui xuống đất. Những chiến tích này có được ngoài việc nhiều mưu mẹo, Lượng còn đỉnh ở một môn nữa đó là đắc nhân tâm. Chứ nói về mưu hay văn thì Dương Tu cũng đáng gờm đấy, nhưng Tu không đắc nhân tâm, Tu oẳng vì Tu chỉ biết mình, không biết người. Lượng đỉnh hơn Tu nhiều.